پێشەکی: دێموکراسی ژینگەیی (Environmental democracy) چەمکێکی چارەنووسسازە کە بەردەوامی ژینگەیی و دەسەڵاتداری دێموکراسی لەخۆدەگرێت. دان بە مافی سروشتی هەموو هاووڵاتییەکدا دەنێت بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەکانی بڕیاردان کە کاریگەرییان لەسەر ژینگە هەیە. لە کاتێکدا ڕووبەڕووی ئاستەنگە بێ وێنەیەکانی وەک گۆڕانی کەشوهەوا، پیسبوون و لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندەوەران دەبینەوە، پێویستی بە دێموکراسی ژینگەیی هەرگیز لەوە زەقتر نەبووتەوە. ئەم بابەتە باس لە گرنگی دێموکراسی ژینگەیی لە ئێراندا دەکات.

تێگەیشتن لە دێموکراسی ژینگەیی

دێموکراسی ژینگەیی لە ناوەڕۆکدا، تاک و کۆمەڵگا بەهێز دەکات بۆ ئەوەی چالاکانە بەشداری لە بڕیاردانی ژینگەییدا بکەن. لە پێدانی مافی دەستڕاگەیشتن بە زانیاری تێدەپەڕێت؛ بەشداری گشتگیر، دەستڕاگەیشتن بە دادپەروەری و توانای لێپرسینەوە لە بڕیاردەران لە سیاسەتە ژینگەییەکانیان لەخۆدەگرێت. ئەم چەمکە جەخت لەسەر شەفافیەت و بەشداری گشتی و پاراستنی مافە ژینگەییەکان دەکاتەوە وەک پێکهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵگەیەکی دێموکراتیک.

پایەکانی دێموکراسی ژینگەیی

1. دەستڕاگەیشتن بە زانیاری: بڕیاردانی ژینگەیی پێویستی بە زانیاری دروست و لە کاتی خۆیدا هەیە. حکومەت و دامەزراوەکان دەبێ دڵنیابن لەوەی کە هاوڵاتیان دەستیان بە زانیارییە پەیوەندیدارەکان دەگات سەبارەت بە سیاسەتەکانی ژینگەیی، پڕۆژەکان و کاریگەرییە ئەگەرییەکانیان.

2. بەشداری گشتی: بەشداری واتاداری هاوڵاتیان لە پرۆسەکانی بڕیاردانی ژینگەییدا بنەڕەتییە. ئەمەش بریتییە لە ڕاوێژکاری، کۆبوونەوەی گشتی و بەشداری گروپ و کۆمەڵگاکان لە داڕشتن و جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتانەی کە کاریگەرییان لەسەر ژینگەکەیان هەیە.

3. دادپەروەری: دێموکراسی ژینگەیی ئەوە دەگەیەنێت کە هاووڵاتیان مافی ئەوەیان هەیە داوای چارەسەری یاسایی بکەن لە ئەگەری پێشێلکردنی مافە ژینگەییەکانیان. ئەم دەستڕاگەیشتنە بە دادپەروەری، لێپرسینەوە مسۆگەر دەکات و ئەو بیرۆکەیە بەهێز دەکات کە هیچ کەسێک لە سەرووی یاساوە نییە کاتێک باس لە پاراستنی ژینگە دەکرێت.

سوودەکانی دێموکراسی ژینگەیی

1. بڕیاردانی ئاگایانە: دێموکراسی ژینگەیی بە پێدانی زانیاری بە هاووڵاتیان و بەشدارییان لە پرۆسەی بڕیارداندا، پەروەردەی هەڵبژاردنێکی ئاگایانە و بەردەوام دەکات.

2. بەهێزکردنی کۆمەڵگا: کۆمەڵگە خۆجێیەکان کە زۆرجار بەهۆی پرسە ژینگەییەکانەوە زۆرترین کاریگەرییان لەسەرە، دەنگ و دەسەڵاتی داڕشتنی ئەو سیاسەتانە بەدەستدەهێنن کە ڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر ژیان و خۆشگوزەرانییان هەیە.

3. پاراستنی جۆراوجۆری زیندەوەران: دێموکراسی ژینگەیی ئەو سیاسەتانە بەرەوپێشەوە دەبات کە پاراستنی جۆراوجۆری زیندەوەران (Biodiversity) لە پێشینەی کارەکانیان دایە، بە داننان بە ڕۆڵی گرنگی لە پاراستنی هاوسەنگی ئیکۆلۆژیدا.

4. کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا: لە بەرامبەر گۆڕانی کەشوهەوادا، دێموکراسی ژینگەیی ئاسانکاری دەکات بۆ پەسەندکردنی ستراتیژی و سیاسەتەکان کە بەکۆمەڵ چارەسەری قەیرانی ژینگەیی ناوچەیی و جیهانی دەکەن.

سەرەڕای سوودەکانی، جێبەجێکردنی دێموکراسی ژینگەیی ڕووبەڕووی ئاستەنگەکانی وەک گرفتی برۆکراسی، نەبوونی هۆشیارییەکی تەواو و پێویستی چوارچێوەی یاسایی دەبێتەوە بە تایبەتی لە ئێرانی ژێر دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامیدا. زاڵبوون بەسەر ئەم تەحەددایانە پێویستی بە هەوڵی هاوبەش هەیە لەلایەن حکومەت، ڕێکخراوە ناحکومییەکان و هاوڵاتیانەوە. بەهێزکردنی پەروەردەی ژینگەیی، پێشخستنی بەشداریکردنی مەدەنی و دروستکردنی میکانیزمی یاسایی بەهێز دەتوانێت بەشداربێت لە تێپەڕاندنی ئەم بەربەستانە.

دێموکراسی ژینگەیی لە ئێران

ئێران بە ئیکۆسیستەمی دەوڵەمەند و هەمەچەشنی خۆیەوە لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە ژینگەییەکاندا لە قۆناغێکی زۆر هەستیار دایە. چەمکی دێموکراسی ژینگەیی لەم بارودۆخەی ئێراندا گرنگییەکی تایبەتی هەیە، چونکە هاوڵاتیان لەگەڵ پرسەکانی وەک پیسبوونی هەوا و ئاو، دارستانبڕین و گۆڕانی کەشوهەوادا دەجەنگن. ئەم بەشە لە بابەتەکە باس لە پۆتانسێلی پەرەپێدانی دێموکراسی ژینگەیی لە ئێرانی دوای کۆماری ئیسلامی دەکات وەک بناغەیەک بۆ گەشەسەندنی بەردەوام و پاراستنی سەرچاوە سروشتییەکان.

قەیرانە ژینگەییەکانی ئێستای ئێران

ئێران ڕووبەڕووی کۆمەڵێک قەیرانی ژینگەیی بێشومار بووتەوە کە پێویستی بە بایەخدانی بەپەلە هەیە. بەبیابانبوون، کەمئاویی و بێئاویی، پیسبوونی هەوا، خۆڵبارین، وشکبوونی دەریاچە و زەلکاوەکان لەو پرسانەن کە کاریگەرییان لەسەر ژیانی دانیشتووانی شار و گوندەکاندا بەجیهێشتووە. ژیاندنەوە و پاراستنی ئیکۆسیستەمەکانی زاگرۆس، دارستانە تێکەڵەکانی دەریای خەزەر و بەشەکانی دیکە، بۆ پاراستنی جۆراوجۆری زیندەوەران و هاوسەنگی ئیکۆلۆژی زۆر گرنگن. ئەوەی ئێستا لە ئێراندا جێبەجێ کراوە و دەکرێت بریتیە لە ئیدارەدانێکی نازانستی و بە تاڵانبردنی سەرچاوە سروشتییەکان لەڕێگەی کارتێل و مافیاکانی دەسەڵات بە بەهای لەناوچوونی بێبەزەییانەی ژینگە کە ڕەنگە ژمارەیەکیان هەرگیز نەژێندرێنەوە و زیانی بەشەکانی تریش بە سانایی قەرەبوو نەکرێتەوە.

ڕۆڵی دێموکراسی ژینگەیی

دێموکراسی ژینگەیی دەتوانێت بە دەستەبەرکردنی بەشداری چالاکانەی هاووڵاتیانی ئێران لە پڕۆسەکانی بڕیاردانی پێوەندیدار بە ژینگە، ڕۆڵێکی سەرەکی لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم ئالەنگارییانەدا بگێڕێت. بە بەشداری پێکردنی خەڵک، بەتایبەتی ئەوانەی کە ڕاستەوخۆ کاریگەریی کێشەکانی ژینگەیان لەسەرە، لە داڕشتن و جێبەجێکردنی سیاسەتدا، دەتوانرێت سوود لە حیکمەتی دەستەجەمعی هاوڵاتیان وەربگرێت بۆ داڕشتنی چارەسەری کاریگەر و بەردەوام.

دەستڕاگەیشتن بە زانیاری

یەکێک لە پایە سەرەکییەکانی دێموکراسی ژینگەیی، دەستڕاگەیشتن بە زانیاری لە کاتی خۆیدا و دروست سەبارەت بە سیاسەت و پڕۆژە ژینگەییەکان بۆ هاووڵاتیان. لە داهاتووی ئێراندا لەڕێگەی شەفافیەتی خستنەڕووی زانیارییە ژینگەییەکانەوە بە ئاسانی بۆی هەیە تاکو بەشداری خەڵک مسۆگەر بکرێت. پێویستە حکومەت زانیاری دەربارەی چۆنێتی هەوا و ئاو، هەوڵەکانی پاراستنی جۆراوجۆری زیندەوەران و کاریگەری پڕۆژەکانی گەشەپێدان لەسەر ژینگە بەڕاشکاویی بداتە ڕای گشتی. خەلکیش لە ژێر رۆشنایی ئەم زانیارییانە دەتوانن رۆڵی چالاکانە لە باشتر بەڕێوەبردنی پرسەکانی ژینگەییدا بگێڕن.

بەشداری گشتی

بەشداری گشتی مانادار بۆ سەرکەوتنی دێموکراسی ژینگەیی پێویستە. گشت هاوڵاتیانی ئێران دەبێ چالاکانە لە پرۆسەکانی بڕیاردان کە پەیوەندییان بە پرسەکانی ژینگەوە هەیە بەشداربن، لەوانە کۆبوونەوە گشتییەکان، دانیشتنە ڕاوێژکارییەکان و پڕۆژەکانی پەیوەندیدار بە کۆمەڵگا. بەشداری هاوڵاتیان لە پلاندانان و جێبەجێکردنی سیاسەتەکان دەتوانێت ببێتە هۆی چارەسەری بەردەوام و گونجاو بۆ کێشە ئالۆزەکانی ژینگە.

دادپەروەری

بۆ پتەوکردنی دێموکراسی ژینگەیی، پێویستە دڵنیایی هەبێت لەوەی کە هاووڵاتیان مافی ئەوەیان هەیە لە دۆخی پێشێلکردنی مافەکانی ژینگەدا بەدواداچوون بۆ چارەسەری یاسایی بکەن. ئەم دەستڕاگەیشتن بە دادپەروەری، میکانیزمێکی چارەنووسسازە بۆ لێپرسینەوە لە بڕیاردەران لەبارەی سیاسەت و پرۆژە ژینگەییەکان. ئەم خاڵانە پێویستە لە دەستوری ئایندەی ئێراندا بەتەواویی بگونجێندرێن.

دەرفەتەکانی باشترکردن

هەرچەند کۆماری ئیسلامی تاکو ئێستا هەنگاوی بەرەو گرنگی پاراستنی ژینگە نەناوە و بگرە هەوڵەکانی بە ئاراستەی خاپوورکردنی سروشت و ژینگەدا بووە، بەڵام لە داهاتوودا بوار بۆ تێکەڵکردنی بنەماکانی دێموکراسی ژینگەیی لەگەڵ دارشتنەوەی دەستوری وڵاتدا هەیە. بەهێزکردنی پەروەردەی ژینگەیی، پەرەپێدانی هاوبەشی لەگەڵ ڕێکخراوە ناحکومییەکان و تۆکمەکردنی چوارچێوە یاساییەکان دەتوانێت بواری لەبار بۆ گەشەی دێموکراسی ژینگەیی لە ئێراندا دروست بکات.

ئەنجام

ئامێزگرتنی دێموکراسی ژینگەیی تەنیا بژاردەیەک نییە؛ پێویستییەکە بۆ بنیاتنانی داهاتوویەکی بەردەوام. بە دڵنیابوون لە بەشداری چالاکانەی هاوڵاتیان لە پرۆسەی بڕیاردانی ژینگەیی، کۆمەڵگایەک بنیاد دەنرێت کە شەفافیەت و لێپرسینەوە و خۆشگوزەرانی هەردوو نەوەی ئێستا و داهاتوو بەبنەما وەردەگیرێت. پێویستە حکومەت و دامەزراوە و تاکەکان پێکەوە کاربکەن بۆ تێکەڵکردنی بنەماکانی دێموکراسی ژینگەیی لە پەیکەری کۆمەڵگا و ڕێگەخۆشکردن بۆ پێکەوەژیانێکی هاوسەنگ لە نێوان مرۆڤایەتی و ژینگەدا.

پەرەپێدانی دێموکراسی ژینگەیی لە ئێراندا تەنیا تەوەرێکی ستراتیژیک نیە؛ بەڵکو پابەندبوونە بە پاراستنی میراتی سروشت بۆ نەوەکانی داهاتوو. لە ئێرانی پاش کۆماری ئیسلامی، لەڕێگەی بەهێزکردنی زانستی ژینگەیی هاووڵاتیان، هاندانیان بۆ بەشداری چالاکانە و دەستەبەرکردنی دادپەروەری، دەتوانرێت بەرەو داهاتوویەکی ژینگەدۆست و بەردەوام هەنگاو بنرێت. هاوکاری نێوان دێموکراسی ژینگەیی و فرەچەشنی و دەوڵەمەندی فەرهەنگی و سروشتی ئێران دەتوانێت ڕێگا بۆ پێکەوەژیانی هاوئاهەنگی نێوان مرۆڤەکان و ژینگە خۆش بکات.

سەرچاوەکان:

1.       Biermann, F., & Gupta, A. (Eds.). (2011). "Earth System Governance: People, Places and the Planet." MIT Press.

2.       Levy, M. A., & Barraclough, S. (2006). "Environmental Politics and Deliberative Democracy: Examining the Promise of New Modes of Governance." Journal of Comparative Policy Analysis: Research and Practice, 8(4), 383-406.

3.       Dryzek, J. S. (1997). "The Politics of the Earth: Environmental Discourses." Oxford University Press.

4.       Pallett, H. (2019). "The Politics of Public Deliberation in Environmental Decision-Making." Routledge.

5.       Schlosberg, D. (2007). "Defining Environmental Justice: Theories, Movements, and Nature." Oxford University Press.